Najważniejsze tezy Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami

Opracowanie gminnego programu opieki nad zabytkami w pierwszym rzędzie służy określeniu zasobów zabytkowych gminy, stanu zachowania i zagospodarowania, wskazanie wartości jakie niosą. Ponadto powinien on zawierać zakres działań pozwalających wprowadzić skuteczny system ochrony dziedzictwa kulturowego (zabytków), co skutkuje również określeniem zasad współpracy z urzędem konserwatorskim, lokalnymi organizacjami społecznymi oraz zasad komunikacji z lokalną społecznością (mieszkańcami, inwestorami, właścicielami zabytków), która jest głównym odbiorcą  programu. Zachowane dziedzictwo kulturowe, właściwie zagospodarowane staje się wizytówką gminy i przesądza o jej atrakcyjności.

Opracowanie Gminnego programu opieki nad zabytkami nie może być traktowane jako kolejny dokument jako realizacja kolejnego zadania ustawowego. Ma on pomagać w inicjowaniu działań mających na celu poprawę stanu zachowania zabytków, właściwe ich użytkowanie oraz eksponowanie walorów krajobrazu kulturowego. Gmina Jedlnia-Letnisko posiada wiele cennych zabytków (w tym drewniana zabudowę willową z 1 poł. XX w.), drewniane kościoły, piękne kapliczki), układ przestrzenny miejscowości Jedlnia-Letnisko, lasy Puszczy Kozienickiej, zalew na rzece Gzówce, co wyróżnia gminę i stanowi propozycję dla odwiedzających i planujących zamieszkanie.

Wypracowanie systemu ochrony dziedzictwa i kulturalnego i włączenie go do strategii przestrzennej gminy przyczyni się do jej pełniejszego rozwoju, poprawy jej atrakcyjności i właściwego zarządzania zgodnie ze standardami europejskimi.

Na koniec należy przypomnieć, że opieka nad zabytkami (zachowanie dziedzictwa kulturowego dla obecnego pokolenia i przyszłych pokoleń) jest obowiązkiem społecznym.

fragment Programu

"6.3 Charakterystyka zasobów dziedzictwa kulturowego gminy.

Zasób dziedzictwa kulturowego gminy to przede wszystkim obiekty lub zespoły z przełomu XIX-XX w. czyli okresu intensywnego rozwoju przedmiotowego terenu.. W tym czasie w budownictwie wiejskim zdecydowanie przeważało budownictwo drewniane oparte na tradycji ciesielskiej. Budowano w konstrukcji sumikowo- łątkowej lub  częściej wieńcowej  (Przykład konstrukcji wieńcowej - na „jaskółczy ogon- chałupa  nr 31 w Piotrowicach,  pocz. XX w., chałupa nr 43 w Gzowicach, natomiast przykład konstrukcji sumikowo- łątkowej można dostrzec w domu przy ul. 1000- lecia 32 w Jedlni Letnisko.) Charakterystyczne są dachy dwuspadowe lub dwuspadowe z naczółkiem. Te ostatnie odnajdziemy np. we wspomnianych wyżej domach w Piotrowicach i Jedlni Letnisko. Dachy przykrywano przeważnie strzechą. Dzisiaj zachowały się takie przykrycia jedynie na nielicznych budynkach gospodarczych. (stodoła w Gzowicach)W latach 20 - tych i 30- tych pojawiają się domy mieszkalne podobnie jak wcześniej na rzucie prostokąta, konstrukcji najcześciej sumikowo- łątkowej,  z dodanymi przeszklonymi werandami zamkniętymi półokrągło, prosto lub szczytem trójkątnym.( Dom nr 58 w Słupicy z weranda zamkniętą półokrągło i dachem łamanym). Pojawiają się też budynki o bardziej zróżnicowanych formach. W nowo powstałej miejscowości Letnisko- Jedlnia w związku z tutejszym mikroklimatem i modą na ten piękny teren nad rzeką Gzówka i puszczą Kozienicką powstało wiele budynków w typie willi podmiejskich, których w Jedlni Letnisko zachowało się wiele dawnych domów letniskowych  o charakterze willowym oraz interesujący układ ruralistyczny o wielodrożnicowym systemie ulic,  wkomponowany w lasy jodłowe   Z pol. XX w. pochodzi przede wszystkim kilka kapliczek przydrożnych i drewniany kościół w Słupicy. Z murowanej architektury wymienić należy obiekty techniki- młyny: w Atoniówce, Gzowicach Folwarku oraz nieliczne budynki: d. ośrodek zdrowia przy ul. Poprzecznej 5 w Jedlni letnisko, budynek magazynu kolei w Jedlni Letnisko z 2 pol. XIX w. czy budynek mieszkalny przy ul. 1- go mają 22 w Jedlni Letnisko.

Na terenie gminy Jedlnia Letnisko znajduje się ok. 122 obiektów zabytkowych, dalszych ok 20      o cechach zabytkowych oraz miejsca pamięci narodowej. Wśród nich jest wiele zabytków  o znacznych walorach artystycznych, historycznych i architektonicznych, których znaczenie sięga poza lokalne środowisko kulturowe, mogących stać się wizytówką Jedlni Letnisko i całej gminy.

Najstarszym zabytkiem jest kapliczka, zlokalizowana w Gzowicach Folwarku, pochodząca            z XVII w. Znakomitym przykładem stylu Zakopiańskiego jest kościół p. w. św. Jozefa  w Jedlni Letnisko, jeden z najpiękniejszych kościołów drewnianych w województwie mazowieckim, cała dawna zabudowa willowa, usytuowana w północnej części Jedlni Letnisko wkomponowana jest w bogatą zieleń, w sąsiedztwie zalewu i puszczy Kozienickiej.

6.3.1 Zabytki objęte prawnymi formami ochrony.

Charakterystyka obiektów wpisanych do rejestru zabytków.      

W gminie Jedlnia Lenisko znajduje się pięć obiektów wpisanych do rejestru zabytków.                          

Gzowice dom nr 20

 Chałupa wybudowana w 1906 roku przez Stanisława Krawczyka usytuowana była w zagrodzie przy drodze głównej we wsi Gzowice. Budynek drewniany o konstrukcji sumikowej, szerokofrontowy, jednotraktowy, jednokondygnacyjna, trzybiegowy o układzie szeregowym, średniej wielkości nakryty dachem czterospadowym. Dom posadowiony jest na fundamencie z kamienia, na którym znajduje się podwalina z bali dębowych.  Ściany wykonane z grubych sosnowych bali uszczelnianych gliną o konstrukcji zrębowej z węgłami łączonymi na rybi ogon. Ściana frontowa częściowo oszalowana, częściowo obielona z dodatkiem ultramaryny. Ściany wewnętrzne częściowo bielone wapnem, częściowo malowane na niebiesko, sufity drewniane podparte belkami stropowymi malowane na brązowo Na środkowej belce stropowej wycięta data 1906. Podłogi drewniane z desek. W układzie wewnętrznym wyodrębnione trzy pomieszczenia sień izba i komora. Komin murowany polski, kuchnia kaflowa z okapem w rogu izby, ceglany piec chlebowy, wzmocniony gliną bielony  Stolarka okienna i drzwiowa drewniana prosta malowana farbą olejną. Dwa okna sześcioszynowe pojedyncze, dwudzielne na futrynach skrzynkowych z kowalskimi zawiasami, umieszczone po obu stronach dłuższych boków budynku. Dwoje drzwi zewnętrznych i dwoje wewnętrznych jednoskrzydłowe z pionowych desek zamieszczone na kowalskich zawiasach. Dach krokwiowy wzmocniony jętkami wykonany z drewna sosnowego kryty słomą. Obecnie nie istnieje. Nie został skreślony z rejestru zabytków.

Kościół p.w. św. Józefa w Jedlni Letnisko

Kościół usytuowany jest na działce ogrodzonej częściowo zadrzewionej położonej pomiędzy ulicami Wojciechowskiego i Płużańskiego. W jej obrębie w północno-wschodnim narożniku muru znajduje się kamienna kaplica -grota z figurą Matki Boskiej, w północno-zachodnim narożniku drewniany krzyż misyjny, po przeciwnej stronie drewniana dzwonnica, w głębi działki tzw. kościół letni z ołtarzem polowym na planie prostokąta usytuowana równolegle do bryły kościoła, przed murowanym prezbiterium usytuowana jest figura św. Józefa z Dzieciątkiem fundowana przez małżeństwo Kuropieskich w 1930 r.

Kościół z wybudowany w dwóch fazach 1905-1906 oraz 1921-1924 r.

W latach 1905-1906 roku wg planu architekta Andrzeja Załuskiego z Radomia została wybudowana murowana kaplica w stylu gotyckim o wymiarach 6,5 x 12,5 m. 28 marca 1921 roku kościół erygowano. Proboszczem parafii został ksiądz Władysław Korpikiewicz W 1921-1924 r. do kaplicy dobudowano drewniany korpus nawowy w stylu zakopiańskim o wym.:10,5 x 15,0 m. Kościół budowali górale.

Prezbiterium murowane z cegły czerwonej, nie otynkowane, oszkarpowane. Ściany boczne przeprute dwoma parami ostrołukowych okien. Ściana wschodnia dwukondygnacyjna zwieńczona schodkowym szczytem,. Na osi środkowej ryzalit biegnący przez wszystkie kondygnacje. Na pierwszej kondygnacji dwa ostrołukowe okna, ponad nimi okrągła blenda  wyżej nisza z figurą Matki Boskiej. Nad prezbiterium dach storczykowy wykonany z blachy ocynkowanej.

Korpus kościoła jednonawowy konstrukcji zrębowej wykonany z bali drewnianych, oszalowany. W elewacji frontowej rozczłonkowana wieża poprzedzona gankiem o dwuspadowym dachu wspartym na czterech profilowanych filarach. W skrajnych osiach w obrębie pierwszej kondygnacji dwa okna. Ponad zwieńczeniem dachu trzy okna powyżej zwężone wypiętrzenie wieży z trzema lukarnami oraz otwartym arkadowym tarasem widokowym. Całość nakryta czterospadowym dachem wykonanym z gontu. Korpus nawowy dwukondygnacyjny. W górnej części pięć ostrołukowych okien, poniżej podcienia nakryte jednospadowym dachem wykonanym z gontu wspartym na siedmiu słupach. Na połączeniu części nawowej z prezbiterium czworokątne kaplice z pojedynczymi ostrołukowymi oknami nakryte dwuspadowymi daszkami. W prezbiterium sklepienie ostrołukowe, oddzielone od nawy niższym arkadowym łukiem tęczowym. W nawie kolebkowe. Chór podparty na czterech kolumnach. Posadzka ceramiczna biało-czarna szachownica. Prezbiterium otynkowane pokryte w części polichromią. W korpusie nawowym sklepienie oraz ściany wyłożone drewnianą okładziną (boazerią). Wystrój  i wyposażenie kościoła XX wieczne. Ołtarz główny drewniany neogotycki z obrazami św. Józefa z Dzieciątkiem oraz Wniebowzięciem NMP, flankowany przez pełnoplastyczne figury biskupów. Ołtarze boczne ukształtowane analogicznie w formie skrzynkowej mensy zwieńczonej arkadową niszą zdobionej kwiatami. W ołtarzach figury Serca Jezusowego oraz św. Antoniego z Dzieciątkiem w asyście aniołów. Ponadto w prezbiterium znajdują się dwa epitafia doktora Ludwika Żerańskiego „założyciela Letniska Jedlnia, zmarłego w Radomiu d. 30 lipca 1905 r." oraz Zygmunta Płużańskiego zm. 19 września 1908 r.

Dzwonnica przy kościele p.w. św. Józefa w Jedlni Letnisko

Dzwonnica drewniana w stylu zakopiańskim powstała w okresie rozbudowy kościoła ok. roku 1922. Założona na rzucie zbliżonym do kwadratu z wejściem od strony wschodniej. Ściany zewnętrzne drewniane obite gontem. Powyżej otwarta galeria nakryta czterospadowym dachem konstrukcji krokwiowej zwieńczonym krzyżem.  Wewnątrz drewniane jednobiegowe schody.

Park w Rajcu Poduchownym

Park w Rajcu Poduchownym znajduje się odległości 7 km od centrum Radomia przy drodze Radom-Kozienice.

Nazwa Rajec pochodzi od pierwszych znanych właścicieli tych ziem braci Rajeckich o których wspomina Długosz w 1569 r. Oprócz nich wspomniane są nazwiska Białasa, Rogulskiego, Macieja Wolskiego i Rogowskiego jako właścicieli Rajca. W XIX w. wieś należała do wolnych chłopów, folwark zaś był dzierżawiony przez zmieniających się użytkowników. Od 1926 do 1946 majątek był w posiadaniu Wiery Demianiuk. W 1946 r. w budynku dworu uruchomiono szkołę podstawową. W 1953 r. ziemie należące do majątku włączono do PGR a w 1959 r. przekazano Miejskiemu Przedsiębiorstwu Gospodarki Komunalnej, Zakładowi Zieleni na szkółkę zadrzewiona. W 1993 r. teren przejęła gmina obecnie zabytkowa nieruchomość stanowi własność prywatną.

W momencie założenia parku w 1926 r. w latach 20 XX w. jego granicą północną stanowiła droga  Radom Kozienice od której przeprowadzono aleję wysadzaną olchami i utwardzoną płytami z piaskowca. Po obu stronach drogi rozciągały się łąki. Wokół dworu znajdowały się trawniki z ozdobnymi krzewami i drzewami. Stawy były połączone śluzami. Na terenie parku znajduje się szereg zabudowań z różnych okresów najstarsze to dwór obecnie w stanie ruiny, budynki gospodarcze, szklarnia oraz studnia z okresu międzywojennego. Na terenie parku jest trzy stawy. Przez stawy przepływa strumyk. Z zachowanych elementów kompozycyjnych historycznego układu można wyróżnić: dwie szerokie aleje: grabową w południowej części parku oraz morwowo-lipową biegnącą od dworu. Obuwie aleje połączone są węższymi alejami grabowymi dawniej strzyżonymi W drzewostanie parku przeważają lipy, graby, olsze, wierzby, topole, występują również wiązy, grochodrzewy, morwy, klony, kasztanowce i brzozy. W podszycie i podroście dominuje osiki, robinie, graby i klony W runie spotykamy bluszcz, kopytnik, zawilce, fiołki, kosaćce syberyjskie.

Park w Rajcu ze względu na bliskie położenie od radomia spełnia ważną funkcję ekologiczną  i krajobrazową.

Krzyż na postumencie  przy ul. Nadrzecznej 77 w Jedlni Letnisko. Zaprojektowany ok. roku 1900 przez Stanisława Przedwojewskiego. Obiekt wykonany jest z piaskowca składa się z dosyć wysokiego dwuczęściowego cokołu, postumentu w formie stojącego prostopadłościanu z napisem w obrębie płyciny: /BOŻE/BŁOGOSŁAW NAM/3 LIPIEC 1900/ Na postumencie znajduje się trójschodkowe zwieńczenie stanowiące bazę dla żeliwnego krzyża.

Park w Rajcu Książęcym

Obecnie występuje jako destrukt parkowy. Nie został skreślony z rejestru zabytków

6.3.2 Typy zabytków występujące na terenie gminy Jedlnia Letnisko

Wyróżniamy zabytki ruchome, nieruchome i archeologiczne.

6.3.2.1 Zabytki ruchome

Wśród ruchomych na terenie gminy znajdują się krzyże i kapliczki przydrożne oraz wyposażenie i wystrój kościoła p.w. św. Józefa w Jedlnii Letnisko.

Najcenniejszym obiektem jest kapliczka przydrożna położona we wsi Gzowice -Folwark  przy drodze z Piotrowic w kierunku szosy łączącej Radom i Zwoleń. 

Barokowa kapliczka powstała około roku 1648 z inicjatywy Tomasza Zawiszy -Kroczowskiego - sędziego grodzkiego radomskiego. Do 1834 znajdowała się na ternie Piotrowic, wsi należącej do fundatora obiektu. W I poł. XIX w. została przeniesiona do Gzowic - Folwarku gdzie znajduje się do dnia obecnego.

Jest to kapliczka w formie kolumny, murowana, wykonana z cegły, tynkowana z elementami kamiennymi. Obiekt złożony jest z prostopadłościennego cokołu, na którym posadowiony jest trzy częściowy trzon zakończony kapitelem podtrzymującym kamienną płytę na której znajduje się główna część kapliczki-prostopadłościan z trzema arkadowymi wnękami. We wnękach umieszczone są płaskorzeźby: frontalnie Ukrzyżowanie, po bokach herby Prus i Nałęcz. Na ścianie tylniej wyryty jest płaskorzeźbiony napis: SALVE CRUX DIGOA /SUPER OMNIA AVISEA DE LIGNA/BEN/ IGOA.TU NOS CONSIGNA/NE PEREDEM CREMEMUR IGNE. THOMAS ZAWISZA DE KROCZOW JUDEX CASTRENSIS RADOM ET ANNA/DE JASIENIEC TYMINSKA COCIUGES EREXERYNT.ANNO 1648./ Kapliczkę wieńczy czterospadowy daszek, kopuła, kula z której wyrasta metalowy ażurowy krzyż. Kapliczka pomalowana jest farbą w kolorze białym  niebieskim

Wybrane, najcenniejsze kapliczki i krzyże przydrożne w Gminie Jedlnia Letnisko

1/ Kapliczka przydrożna ok. poł. XX w., Antoniówka

2/ kapliczka ok. poł. XX w. Antoniówka /na granicy z Rajcem Poduchownym/

3/ Kapliczka, murowana I ćw. XX w., Proszowice

Stojący prostopadłościan z wnęką na figurę stojący na cokole, zakończony łukiem dzwonowatymi, zwieńczony ozdobnym krzyzęm żeliwnym.

4/ Kapliczka przydrożna z 1 poł. XX w., Gzowice

5/ Kapliczka przydrożna z ok. poł. XX.  Gzowice

6/ kapliczka przydrożna, XVII w., Gzowice -Folwark

Została opisana powyżej.

7/ Krzyż przydrożny z XIX/XX w., ul. Nadrzeczna 77, Jedlnia Letnisko

Został opisany powyżej.

8/ Kapliczka przydrożna z ok. poł. XX w., ul. Nadrzeczna, Jedlnia Letnisko

9/ Krzyż przydrożny z 2 ćw. XX w., Piotrowice

Krzyż na wielopoziomowym, profilowanym cokole. Krzyż o bogato dekorowanych ramionach motywem kwiatowym.

10/ Kapliczka z 2 ćw. XX w., Siczki,

11/ Krzyż przydrożny z 1 poł. XX., Słupica,

Krzyż na cokole, w wspartym na trzyschodkowej bazie. Cokół składa się z podstawy, trzonu z płyciną inskrypcyjną i obrazkiem oraz rozetami w narożach, zwieńczony jest wydatnym, profilowanym gzymsem, pod którym napis w poziomej płycinie.

12/ krzyż przydrożny 1 poł. XX w., Słupica

13/ Krzyż drewniany z 1 poł. XX w, Słupica

Ustawiony w polu przy drodze Słupica- Gózd, posiada ramiona rzeźbione na sposób ludowy.

Pozostałe kapliczki i krzyże mają formę zestawionych, nałożonych na siebie geometrycznych brył, z wnęką na świętą  figurę, ewentualnie są zwieńczone krzyżem, zostały wzniesione w 1 poł. XX w.

6.3.2.2 Zabytki nieruchome

Zabytki nieruchome możemy podzielić na: sakralne, świeckie, cmentarze, parki, obiekty techniki.

Zabytki sakralne:

1/ kościół p.w. św. Józefa wraz z dzwonnicą w Jedlni Letnisko

2/ kościół p.w. św. Andrzeja wraz z dzwonnicą w Słupicy

3/ budynek d. Plebanii w Jedlni letnisko

Plebania drewniana w stylu willowym. Wybudowana w 1928 r. przez miejscowego cieślę Stanisława Kałuskiego. Usytuowana na planie prostokąta, od wschodu, zachodu dobudówki od północy ganek  przeszklony z wejściem. Budynek parterowy z użytkowanym poddaszem. Trzyosiowy układ dwutraktowy. Ściany drewniane, oszalowane na kamiennej podmurówce. Narożniki budynku oraz obramienia okien zdobione profilowaną listwą.  Dach wielostronnie łamany kryty blachą.

Zachowane zabytki techniki

1/ Budynek młyna w Antonówce

Obiekt położony we wsi Antonówka na południe od drogi Radom - Kozienice przy rzece Pacynce. Młyn pierwotnie wodny później elektryczny  wybudowany został w 1910 na zlecenie Antoniego Deji, następnie był własnością Józefa Tuszyńskiego później Leokadii Wyrzykowskiej, 1946  został przekazany GS Jedlnia. Budynek wykonany z cegły ceramicznej na fundamencie kamiennym, nie tynkowany, trzykondygnacyjny na planie prostokąta, z późniejszą dobudówką       od północy. Od wschodu drewniana dobudówka na koło wodne trzyosiowy przykryty dachem dwuspadowym o konstrukcji krokwiowej. Obecnie nie użytkowany.

2/ budynek młyna w Gzowicach- Folwarku

Obiekt udostępniany za zgoda właściciela

Największą grupę stanowi budownictwo świeckie. Przeważają drewniane budynki mieszkalne „podmiejskie" i pozostałości wiejskiej zabudowy.

Jedlnia Letnisko charakteryzuje się mieszaną zabudową drewnianą: wiejsko- letniskową, gdzie zachowało się wiele obiektów z 1 poł. XX w. Na szczególną uwagę zasługuje zabudowa willowa, występująca przede wszystkim w północnej części miejscowości. Prezentuje różne style: zakopiański, Świdermajer, szwajcarski, odznaczające się bogactwem form i detalu.

Wybrane obiekty:

1/ Willa, ul. Nadrzeczna 64, Jedlnia Letnisko.

Jest pięknie położona, nad brzegiem zalewu, widoczna z ul. Nadrzecznej. Składa się z dwóch brył prostopadle zestawionych,  przeszklonej werandy. Wzniesiona w typie willi szwajcarskim. Posiada podgzymsowy, szeroki fryz w postaci desek ułożonych pionowo zakończonych dołem półokrągło. Okna z okiennicami i gzymsami nadokiennymi.

2/ Willa, ul. Niecała 31, Jedlnia Letnisko

Budynek na planie prostokąta, przykryty dachem dwuspadowym, z przylegającym od północy dwukondygnacyjnym skrzydłem z półokrągło zarysowanym balkonem..  

3/ Willa, ul. Płużańskiego 28, Jedlnia letnisko.

W typie willi szwajcarskiej, o podobnej bryle jak dom z ul. Nadrzecznej 64,

4/ Willa, ul. Plużańskiego 27, Jedlnia Letnisko

W typie ŚwiderMajer (Świder Majer: nazwa wymyślona przez poetę Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, określająca budownictwo willowe końca XIX i pocz. XX w.  w Otwocku i innych mazowieckich letniskach podwarszawskich. Nazwa pochodzi od nazwy rzeki, która przepływa przez Otwock).

Budynek o rozczłonkowanej bryle, wielopołaciowym dachu i bogatej snycerce,                                        z  charakterystycznym gankiem z ażurowa balustradą i filarami ujętymi z boków stylizowanymi wolutami.

5/ Willa, ul. Zachodnia 8, Jedlnia Letnisko.

O podobnej formie jak domy z ul. Plużańskiego 8 i ul. Nadrzecznej 64. Składa się z głównego korpusu jednokondygnacyjnego i prostopadle dostawionego do niego dwukondygnacyjnego skrzydła. Do głównego korpusu przylega ganek przykryty dwuspadowym dachem, o pięknie ukształtowanych filarach, połączonych w taki sposób, że tworzą arkady. Skrzydło rozbudowa

6/ Willa, ul. Reymonta 4, Jedlnia Letnisko.

W stylu Zakopiańskim. Dom na planie prostokąta, przykryty dachem dwuspadowym z naczółkami, o monumentalnym ganku dwukondygnacyjnym, zamkniętym szczytem ozdobionym motywem promieni słonecznych. Ganek kryty dachem dwuspadowym.

7/ Willa, ul. Piotrowicka 3, Jedlnia Letnisko.

W stylu zakopiańskim. Na planie prostokąta, przykryty dachem namiotowym, z gankiem oszklonym, o konstrukcji drewnianej w kształcie arkad.

Na terenie gminy znajduje się jeden cmentarz o charakterze zabytkowym

Założony w latach 20 XX w. Najcenniejszymi nagrobki o znaczeniu historycznym  i artystycznym są:

Nagrobek dr Edmunda Drewnowskiego, zm. 1920 r.

Zbiorowa mogiła żołnierzy Wojska Polskiego poległych we wrześniu 1939 r.

Pomnik ku czci 32 mieszkańców Jedlni którzy zginęli w walce z hitlerowcami

Nagrobek Wiesława Wysokowskiego, zm 1927

Nagrobek Marcina Kaliszczaka, zm. 1929

Nagrobek Tadeusza Świdzińskiego, zm1934

Nagrobek ks. Władysława Korpikiewicza, kanonika kapituły katedralnej w Sandomierzu, pierwszego proboszcza parafii Jedlnia Letnisko, więźnia obozów zagłady, zm. 1968

Nagrobek Kubissów: Antoniego Kubissa naczelnika Urzędu Pocztowo-Telegraficznego w Radomiu, kawalera Orderu Polonia Restituta; Stanisława Kubissa profesora Politechniki Warszawskiej, zamordowanego przez hitlerowców 1943; Witolda Kubissa zm w Powstaniu Warszawskim w 1944 r.

Nagrobek Antoniego Nalberta, oficera rezerwy, uczestnika walk z hitlerowcami, zm w 1956 r.

Nagrobek Jana Jaśkiewicza nauczyciela i kierownika szkół podstawowych w Słupicy i Głowicach, zm 1971 r.

Na szczególną uwagę ze względu na walory artystyczne zasługują następujące nagrobki: Nagrobek Marcina Kaliszczaka, zm. 1929; Nagrobek Tadeusza Świdzińskiego, zm1934 oraz  Nagrobek Wiesława Wysokowskiego, zm 1927, o formie antykizującej, który przedstawia młodą, smukłą kobietę żałobnicę z wieńcem laurowym w prawej ręce, ubraną w długą tunikę wspartą o pionową płytę z napisem BÓG TAK CHCIAŁ.

6.3.2.3 Stanowiska archeologiczne

Stanowiska archeologiczne na terenie gminy  rozpoznano na 5 obszarach Archeologicznego Zdjęcia Polski  w skali 1:25 000 zlokalizowanych na terenie gminy Jedlnia Letnisko

 AZP: 73-68, 73-69, 74-68, 74-69, 74-70.

Obszar gminy fizjograficznie znajduje się Nizinie Mazowieckiej w jej południowej części Równinie Radomskiej. Obszary AZP znajdują się na wschód od Radomia na pofałdowanej równinie poprzecinanej niewielkimi dolinami rzecznymi. W znacznej większości ok. 75% były dostępne do badań. Wykonano je w latach 80-tych i 90-tych ubiegłego wieku  i weryfikowano częściowo na początku bieżącego stulecia.

Po naszej weryfikacji  ustalono do uwzględnienia w Gminnej Ewidencji Zabytków 44 stanowiska.

12 z nich to stanowiska wielokulturowe, 3 określono jako starożytność bez możliwości precyzyjnego datowania, 1 z epoki kamienia, 3 z okresu neolitu, 7 z epoki brązu, 2 z epoki żelaza, 4 z wczesnego średniowiecza, 12 z czasów od średniowiecza po nowożytność.

Wszystkie stanowiska mają charakter płaski, żadne nie jest wpisane do rejestru zabytków. Szczegółowa ewidencja stanowisk archeologicznych na terenie gminy Jedlnia Letnisko znajduje się w załączniku nr 2.

6.3.3 Miejsca Pamięci Narodowej

Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 1h opiece i ochronie podlegają miejsca upamiętniając wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji.

Zgodnie z projektem ustawy miejscem pamięci narodowej jest grób lub cmentarz wojenny, nieruchomość lub obiekt budowlany albo jego pozostałości upamiętniające postaci lub wydarzenia znaczące dla Narodu i Państwa Polskiego. Ustawa określa, że miejsce pamięci narodowej ustanawia się jeżeli przemawiają za tym okoliczności uzasadniające upamiętnienie postaci lub wydarzenia znaczące dla dziedzictwa Narodu i Państwa Polskiego lub innego Narodu.

Pomnik żołnierzy Wojska Polskiego poległych w 1939

Pomnik zlokalizowany jest na cmentarzu rzymskokatolickim Parafii p.w. św. Józefa Oblubieńca w Jedlni Letnisko. Składa się z trójdzielnej rabaty ziemnej oraz  trzech pionowych lastrikowych płyt różnej szerokości i wysokości. Centralnie znajduje się tablica z inskrypcją: /ŻOŁNIERZE/ WOJSKA POLSKIEGO/ POLEGLI W 1939-1945/ NA POLU CHWAŁY/ CZEŚĆ ICH PAMIĘCI/. Powyżej umieszczony jest schematycznie opracowany wizerunek orła.

Pomnik upamiętnia żołnierzy wchodzących w skład północnego i południowego ugrupowania Armii Prusa, poległych w czasie walk prowadzonych 8 września 1939 r. w okolicach Jedlni Letnisko.

Pomnik ku czci mieszkańców Jedlni którzy zginęli w walce z hitlerowskim najeźdźcą.

Obiekt zlokalizowany jest na cmentarzu rzymskokatolickim parafii p.w. św. Józefa Oblubieńca w Jedlni Letnisko.

Jest to współczesny pomnik granitowy na miejscu pomnika lastrikowego składa się z poziomego podestu z kostki granitowej oraz dwóch prostopadłościanów zestawionych obok siebie zwieńczonych kwadratową płytą z godłem Polski. Po prawej stronie umieszczona jest czarna płyta z napisem /-A KIEDY TRZEBA/ NA SMIERĆ IDĄ/ PO KOLEI/ JAK KAMIENIE/ PRZEZ BOGA/ RZUCANE NA SZANIEC/  J. Słowacki/. Po lewej stronie kolejna tablica                     z nazwiskami poległych w trzech kolumnach:/MIESZKAŃCOM JEDLNIK KTÓRZY ZGINĘLI W WALCE/ ZHITLERWSKIM NAJEŻDŻCĄ/ BIDAS ANDRZEJ/ BIDAS MIECZYSŁAW/ CHMIELEWSKI STEFAN/ CHCHOWSKI WOJCIECH/ DUMAS ALICJA/ DZIERKO WŁADYSŁAW/ DĄBKOWSKI TADEUSZ/ GIERWATOWSKI BOGUSŁAW/  GIERWATOWSKI JÓZEF/ GRACZYK JERZY/ GRCZYK JÓZEF/ JAWORSKI FELIKS/ KOBIAŁKO MARCIN/ KOBYŁECKI JAN/ KOREŃ GRZEGORZ/ KOREŃ SYN/KOWALCZEWSKI EDWARD/ KURKOWSKI MARCIN/ PIEKARSKA JADWIGA/ PIEKARSKA ZOFIA/ PIEKARSKA STANISŁAWA/ PIEKARSKI JAN/ ŁUSAKOWSKA MARIA/SNOPKIEWICZ/ SZCZEPAŃSKI FELIKS/ SZWARCER STANISŁAW/ TRYBUŁA MATEUSZ/ WESOŁOWSKI JÓZEF/ WACH ZDZISŁAW/ WOJCIECHOWSKI PIOTR/ WOJCIECHOWSKI RYSZARD/ WOJTECKI WIKTOR/ RODZINY I PRZYJACIELE/

Pomnik upamiętania poległych i pomordowanych podczas okupacji hitlerowskiej mieszkańców Jedlni.

Pomnik w hołdzie mieszkańcom Jedlni poległym w walce i pomordowanym przez hitlerowców.

Pomnik zlokalizowany jest przed budynkiem dworca PKP na placu J. Piłsudskiego w Jedlni-Letnisko. Monument postawiono w 1981 roku. Składa się z prostopadłościennego podestu gdzie umieszczony jest dużych rozmiarów głaz na którego szczycie znajduje się orzeł wykonany z żeliwa wzbijający się do lotu. Na kamieniu umieszczona jest żeliwna tablica z napisem: /W HOŁDZIE POLEGŁYM W WALKACH I POMORDOWANYM PRZEZ NIEMIECKIEGO NAJEŹDŻCĘ MIESZKAŃCĄ JEDLNI - TOWARZYSZE WALK CZŁONK. ZBOWID, SPOŁECZEŃSTWO JEDLNI I OKOLIC/ 

Mogiła żołnierzy z 1917 r.

Obiekt zlokalizowany jest w Jedlni Letnisko w lesie w pobliżu Mysich Górek. Mogiła w formie ziemnego kopca z drewnianym krzyżem. Prawdopodobnie znajdują się tu szczątki trzech ochotników zdążających do warszawy na apel Marszałka Józefa Piłsudskiego, zabitych przez Kozaków.

Zbiorowe mogiły ofiar II wojny światowej

Anonimowe mogiły zlokalizowane w miejscowości Siczki na skraju Puszczy Kozienickiej upamiętniające kilkuset okolicznych mieszkańców zamordowanych przez Niemców w okresie okupacji.

-Pomnik złożony z trójstopniowgo cokołu oraz dwóch pionowych płyt. Na jednej ryty znak krzyża na drugiej napis:/MIEJSCE UŚWIĘCONE/ KRWIĄ 250 POLAKÓW/ ZAMORDOWANYCH/ W BESTIALSKI SPOSÓB/ PRZEZ HITLEROWSKICH/ OKUPANTÓW/ W LATACH 1940-1944/ CZEŚĆ ICH PAMIĘCI/ SPOŁECZEŃSTWO/ JEDLNI-LET./

-Pomnik w formie betonowej rabaty z krzyżem. O krzyż wsparta granitowa płyta z napisem:/ZGINĘLI/ Z RĄK/ OKUPANTA/ HITLEROWSKIEGO/1940/

-Pomnik w formie prostopadłościanu zwieńczonego pionową płytą opartą o wysoki drewniany krzyż. Na leżącej płycie napis:/ZGINĘLI/ZRĄK/ OKUPANTA/ HITLEROWSKIEGO /1940 R./. Na płycie stojącej napis:/1939-1945/Z RĄK HITLEROWSKIEGO OKUPANTA/ZGINĘLI/BY POLSKA WOLNA POWSTAŁA/

-Pomnik złożony z prostopadłościennego podestu wyłożonego kamieniem polnym, gdzie spoczywa dużych rozmiarów głaz w obrębie którego zamocowane jest godło polski oraz tablica    z napisem:/BÓG - HONOR - OJCZYZNA/ 1939-1945/ Z RĄK/ HITLEROWSKIEGO/ OKUPANTA/ ZGINĘŁO/ OKOŁO 450 OSÓB/ BY POLSKA/ WOLNĄ POWSTAŁA/ CZEŚĆ ICH PAMIĘCI/Przed postumentem rabata wyłożona płytami betonowymi.

- Pomnik w formie rabaty wyznaczonej płytami betonowymi zwieńczonej drewnianym krzyżem, bez napisów

-Pomnik w formie rabaty wyznaczonej płytami betonowymi zwieńczonej drewnianym krzyżem, bez napisów

Pomnik ku czci pomordowanych w 1943 roku.

Pomnik zlokalizowany w miejscowości Głowice-Kolonia w formie płyty z napisem:/KU CZCI POMORDOWANYM W 1943 R./

6.4 Stan zachowania i zagospodarowania zabytków i rodzaje zagrożeń:

Stan techniczny budynków jest bardzo zróżnicowany. Niestety dawna zabudowa wiejska znika z krajobrazu gminy. Pozostały jednostkowe obiekty, stają się skromnym świadectwem ciągłości historycznej poszczególnych miejscowości. Sytuacja taka jest związana ze zmianami cywilizacyjnymi, co powoduje przeobrażenia zabudowy, jej kompleksową modernizację, rozbiórkę starych budynków. Stan techniczny zachowanych chałup wymaga różnego rodzaju prac remontowych. Nagminnym zjawiskiem jest wymienianie starych okien drewnianych na nowe plastikowe bez szprosów. Poza tym występują przypadki obłożenia drewnianych domów sidingiem. W wielu przypadkach dachy pokryte są eternitem, co było praktykowane               w latach 70- tych i 80- tych XX w.  Obecnie dachy przykrywa się blachą, dachówką. W bardzo dobrym stanie zachowania są za to obiekty sakralne oraz obiekty o funkcjach kultowych. Wyjątkiem jest, mimo niezłego stanu obecnie, kościół św. Andrzeja Boboli w Słupicy, który jest nie użytkowany, co stwarza w przyszłości zagrożenie zniszczeniem.

Osobną kwestię stanowi dawna zabudowa letniskowa i chyba drewniana zabudowa w ogóle

w Jedlnii Letnisko. Wymaga szczegółowej analizy pod kątem właśnie stanu zachowania, stopnia przekształceń, wartości i granicy układu przestrzennego. Analiza taka pozwoliłaby na precyzyjne określenie potrzeb konserwatorskich i remontowych, zasad postępowania (warunków zabudowy) oraz konieczności działań prawno- administracyjnych. Obecnie dawna zabudowa drewniana poza tym, że zaniedbana, w większości przypadków stwarza szansę na pełną prezentację historycznych obiektów w ich oryginalnej formie,  i detalu. Przykładem może być willa przy ul. Nadrzecznej 64 czy willa przy ul. Niecałej 31.

Realnymi zagrożeniami dla drewnianej architektury wiejskiej oraz willowej są: brak bieżących remontów, niewłaściwy sposób użytkowania oraz to najgroźniejsze: modernizacja obiektów z wykorzystaniem nieodpowiednich materiałów (plastikowe okna, siding, blacha trapezowa) i likwidacja detalu architektonicznego, który w dużym stopniu wpływa na wartość danego budynku  Dodać można jeszcze brak opracowania dokumentacji ewidencyjno- konserwatorskiej dla najcenniejszych obiektów.

6.5 Obiekty kwalifikujące się do wpisania w rejestrze zabytków:

Wybrano obiekty, które posiadają znaczne wartości artystyczne, architektoniczne i historyczne

1/ Willa, ul. Nadrzeczna 64, Jedlnia Letnisko

2/ Willa, ul Płużanskiego 28, jedlnia Letnisko

3/ Budynek d. magazynku kolejowego, Jedlnia Letnisko

4/ kapliczka przydrożna, XVII w., Gzowice -Folwark

5/ Kościół  z 1940 r., Słupica

6/ Budynek mieszkalny, ul. Radomska 32, Jedlnia Letnisko

7/ Budynek Mieszkalny, ul. Żeromskiego 9, Jedlnia Letnisko

8/ Budynek mieszkalny przy ul. Reymonta 4, Jedlnia Letnisko

9/ Willa, ul. Płużańskiego 27, jedlnia Letniskowych

10/ Budynek mieszkalny, ul. Piotrowicka 3, jedlnia Letnisko."

Gminny program opieki nad zabytkami dla Gminy Jedlnia-Letnisko na lata 2010-2013 wraz z kartami Gminnej Ewidencji Zabytków wykonał Grzegorz Stefański